This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Około połowy XIX w., wraz z powstaniem pierwszych katedr uniwersyteckich (Berlin 1844, Wiedeń 1852, Bonn 1860), proces kształtowania się historii sztuki jako odrębnej dyscypliny naukowej wszedł w decydującą fazę. Zgodnie z ówczesnym paradygmatem naukowości, nowa dziedzina potrzebowała empirycznych podstaw, a chcąc przedstawić całościowy obraz rozwoju sztuki, za główną metodę badawczą przyjąć musiała – podobnie jak nauki przyrodnicze – analizę porównawczą, pozwalającą na określenie relacji formalnych między poszczególnymi dziełami sztuki.

Zasadniczą rolę w takim podejściu pełnił obiektywny, wolny od estetycznych uprzedzeń ogląd dzieła, a w praktyce – jego wiernej kopii lub reprodukcji. Niezbędnym zapleczem uniwersyteckich placówek historii sztuki stał się zatem „aparat naukowy” – zbiór różnorodnych materiałów wizualnych, służących przede wszystkim do nauczania, ale także do prowadzenia badań. Na ziemiach polskich najstarsza tego rodzaju kolekcja – Gabinet Historii Sztuki – powstała przy katedrze historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Twórcą Gabinetu był Marian Sokołowski (1839–1911), pierwszy profesor historii sztuki na krakowskiej uczelni. Już jako docent prywatny (habilitację uzyskał w 1879 r.) posługiwał się on podczas wykładów fotografiami, rycinami i publikacjami ilustrowanymi, będącymi jego własnością lub wypożyczanymi z krakowskich bibliotek i muzeów. W roku 1881, po uzyskaniu dotacji c. k. Ministerstwa Wyznań i Oświaty, rozpoczął tworzenie zbioru pomocy naukowych, który rok później – po mianowaniu Sokołowskiego profesorem i utworzeniu w tej sposób odrębnej katedry historii sztuki – zyskał oficjalnie status „aparatu naukowego historii sztuki”. Przez następne dwa lata zbiór ten przechowywany był w prywatnym mieszkaniu Sokołowskiego, następnie (od 1884 r.) tymczasowo w gmachu zakładu chemii (dzisiejszym Collegium Wróblewskiego), by ostatecznie  (1887) znaleźć stałe miejsce w nowej siedzibie uczelni – Collegium Novum. Rozlokowany w pięciu salach na parterze, Gabinet Historii Sztuki urządzony został ściśle według koncepcji Sokołowskiego, który nadał mu charakter swego rodzaju muzeum kopii i reprodukcji dzieł sztuki.

Zbiory Gabinetu składały się z trzech działów, które w inwentarzach określano jako „Książki i publikacje”, „Odlewy” oraz „Fotografie i ryciny”. Księgozbiór, który w początkowym okresie pochłaniał lwią część corocznej dotacji państwowej, obejmował przede wszystkim wielotomowe publikacje ilustrowane (jak np. Klassischer Bilderschatz Franza von Rebera i Adolfa Bayersdorfera czy Monuments de l’art antique Oliviera Rayeta.), rozmaite albumy i atlasy, a także wielkoformatowe tablice poglądowe, służące do demonstracji w czasie wykładów (np. Säulenordnungen – zestawienia porządków architektonicznych wydawane przez Aloisa Hausera).

Chlubą Gabinetu była kolekcja odlewów gipsowych, niewątpliwie najcenniejsza pod względem materialnym. Jej stworzenie Sokołowski zawdzięczał głównie swemu przyjacielowi i wybitnemu mecenasowi sztuki, hrabiemu Karolowi Lanckorońskiemu (1848–1933). W latach 1881–1906 ofiarował on lub sfinansował zakup co najmniej 115 kopii rzeźb, głównie starożytnych i renesansowych, pochodzących z renomowanych formierni europejskich (m.in. D. Brucciani & Co. w Londynie, odlewnia Muzeów Królewskich w Berlinie, odlewnia Politechniki Monachijskiej i in.). Rozlokowano je początkowo w trzech, a ostatecznie czterech salach Gabinetu: ich środek zajmowały pełnoplastyczne posągi, a na ścianach rozwieszone były reliefy. Uporządkowana zasadniczo chronologicznie, ekspozycja odlewów miała ilustrować dzieje i rozwój plastyki europejskiej. Zbiór uzupełniały nieliczne odlewy z zabytków polskich, pochodzące z zakupów lub darów, m.in. Akademii Umiejętności czy komitetu parafialnego kościoła Mariackiego w Krakowie.

Największy pod względem ilościowym dział „Fotografii i rycin”, oprócz odbitek fotograficznych obejmował także grafikę, rysunki i akwarele. Marian Sokołowski przywiązywał jednakowo dużą wagę do gromadzenia zarówno wysokiej jakości fotografii, jak i rycin; zabiegał m.in. o nabycie kosztownych kopii miedziorytniczych z watykańskich fresków Rafaela czy luksusowych chromolitografii wydawanych przez Arundel Society. Jednak to fotografia była w jego Gabinecie najliczniej reprezentowanym i najintensywniej użytkowanym medium. Na podstawie zachowanych inwentarzy można szacować, że w roku odejścia Sokołowskiego na emeryturę (1910) zbiory liczyły co najmniej 7800 fotografii. Podobnie jak odlewy, pochodziły one przede wszystkim z darów osób prywatnych lub instytucji. Największe zasługi miał tu znów Karol Lanckoroński, który w latach 1883–1912 ofiarował ok. 2800 odbitek, przeważnie dotyczących sztuki włoskiej. Z innych ofiarodawców wspomnieć należy pisarza Juliana Klaczkę (1825–1906), który w testamencie zapisał Gabinetowi ponad 1300 zdjęć, a także samego Sokołowskiego, który przekazał łącznie ok. 900 odbitek. Najważniejszą instytucją wspierającą Gabinet była istniejąca od 1873 r. Komisja Historii Sztuki Akademii Umiejętności w Krakowie. Od 1892 r. jej przewodniczącym był Sokołowski i najprawdopodobniej dzięki jego zabiegom do uniwersyteckich zbiorów regularnie trafiały fotografie lub rysunki, które uprzednio prezentowane były na posiedzeniach Komisji i publikowane w jej „Sprawozdaniach”. Dary te objęły łącznie niemal 2000 fotografii, głównie z zakresu sztuki polskiej. W budowie kolekcji znacznie mniejszą rolę odegrały zakupy z dotacji ministerialnej: w latach 1887–1917 nabyto tą drogą zaledwie ok. 920 zdjęć.

Sposób uporządkowania fotografii opierał się najprawdopodobniej na klasyfikacji według epok, gatunków sztuki i krajów; w obrębie poszczególnych działów obowiązywał zapewne porządek alfabetyczny według nazwisk artystów lub nazw miejscowości. Odbitki, na co dzień przechowywane w szafach lub szufladach, udostępniane były w specjalnie na to przeznaczonej „Sali studiów”, niektóre zaś – odpowiednio dobrane pod względem tematyki – stale wisiały w pomieszczeniach Gabinetu, w sąsiedztwie odlewów rzeźb antycznych.

Mimo ograniczonych środków i dużego uzależnienia od upodobań ofiarodawców, Sokołowskiemu udało się stworzyć stosunkowo bogatą i zróżnicowaną pod względem gatunkowym kolekcję materiałów wizualnych służących do nauczania historii sztuki. Zgodnie z obowiązującym wówczas kanonem, tematyczny punkt ciężkości zbiorów przypadał na antyk i renesans, a reprodukcje dzieł sztuki polskiej – pozyskiwane raczej przypadkowo – stanowiły zdecydowaną mniejszość.

Istotnym momentem w dziejach Gabinetu Historii Sztuki było połączenie go z Gabinetem Archeologicznym, założonym w 1867 r. przez prof. Józefa Łepkowskiego (1826–1894). Zbiory Gabinetu Archeologicznego obejmowały różnorodne „starożytności” (wykopaliska, dzieła sztuki, pamiątki historyczne), książki, ryciny, rysunki i fotografie, pochodzące najczęściej z darów znamienitych polskich kolekcjonerów (m.in. Edwarda Rastawieckiego i Władysława Czartoryskiego). Sokołowski dążył do połączenia Gabinetu Historii Sztuki z Gabinetem Archeologicznym i utworzenia jednego „Instytutu Historii Sztuki i Archeologii”, mającego stać się odrębnym muzeum uniwersyteckim, podległym bezpośrednio senatowi uczelni. W 1893 r. Łepkowski odszedł na emeryturę, a Sokołowski objął tymczasowo opiekę nad zbiorami Gabinetu Archeologicznego. Sprawa została ostatecznie uregulowana decyzją ministerstwa z 1898 r.: utworzono „Połączone Zbiory Historii Sztuki i Archeologii”, których dyrektorem mianowano Sokołowskiego, a jego zastępcą – profesora archeologii Piotra Bieńkowskiego. Formalne połączenie nie oznaczało jednak faktycznego scalenia zbiorów obu gabinetów, które otrzymywały odrębne dotacje i prowadziły własne księgi inwentarzowe. W 1921 r. Gabinet Archeologiczny i Gabinet Historii Sztuki zostały zlikwidowane, a ich zbiory podzielono między cztery nowe jednostki: Seminarium Archeologii Klasycznej, Zakład Archeologii Prehistorycznej, Muzeum Uniwersyteckie Sztuki i Archeologii oraz Zakład Historii Sztuki. Ten ostatni otrzymał książki, fotografie i reprodukcje z zakresu „sztuki ery chrześcijańskiej”, w tym także te, które wcześniej były własnością Gabinetu Archeologicznego; z kolei Zakład Archeologii Klasycznej przejął materiały dotyczące sztuki antycznej z Gabinetu Historii Sztuki. W ten sposób zgromadzony przez Sokołowskiego „aparat naukowy” uległ rozproszeniu. Ta jego część, która trafiła do Zakładu (od 1956 r. Instytutu) Historii Sztuki, znajduje się obecnie w Fototece (fotografie, nieliczne rysunki i ryciny) oraz Bibliotece Instytutu Historii Sztuki UJ (księgozbiór). Natomiast większość zachowanych odlewów gipsowych jest przechowywana w Muzeum UJ.