Około połowy XIX w., wraz z powstaniem pierwszych katedr uniwersyteckich (Berlin 1844, Wiedeń 1852, Bonn 1860), proces kształtowania się historii sztuki jako odrębnej dyscypliny naukowej wszedł w decydującą fazę. Zgodnie z ówczesnym paradygmatem naukowości, nowa dziedzina potrzebowała empirycznych podstaw, a chcąc przedstawić całościowy obraz rozwoju sztuki, za główną metodę badawczą przyjąć musiała – podobnie jak nauki przyrodnicze – analizę porównawczą, pozwalającą na określenie relacji formalnych między poszczególnymi dziełami sztuki.
Zasadniczą rolę w takim podejściu pełnił obiektywny, wolny od estetycznych uprzedzeń ogląd dzieła, a w praktyce – jego wiernej kopii lub reprodukcji. Niezbędnym zapleczem uniwersyteckich placówek historii sztuki stał się zatem „aparat naukowy” – zbiór różnorodnych materiałów wizualnych, służących przede wszystkim do nauczania, ale także do prowadzenia badań. Na ziemiach polskich najstarsza tego rodzaju kolekcja – Gabinet Historii Sztuki – powstała przy katedrze historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Twórcą Gabinetu był Marian Sokołowski (1839–1911), pierwszy profesor historii sztuki na krakowskiej uczelni. Już jako docent prywatny (habilitację uzyskał w 1879 r.) posługiwał się on podczas wykładów fotografiami, rycinami i publikacjami ilustrowanymi, będącymi jego własnością lub wypożyczanymi z krakowskich bibliotek i muzeów. W roku 1881, po uzyskaniu dotacji c. k. Ministerstwa Wyznań i Oświaty, rozpoczął tworzenie zbioru pomocy naukowych, który rok później – po mianowaniu Sokołowskiego profesorem i utworzeniu w tej sposób odrębnej katedry historii sztuki – zyskał oficjalnie status „aparatu naukowego historii sztuki”. Przez następne dwa lata zbiór ten przechowywany był w prywatnym mieszkaniu Sokołowskiego, następnie (od 1884 r.) tymczasowo w gmachu zakładu chemii (dzisiejszym Collegium Wróblewskiego), by ostatecznie (1887) znaleźć stałe miejsce w nowej siedzibie uczelni – Collegium Novum. Rozlokowany w pięciu salach na parterze, Gabinet Historii Sztuki urządzony został ściśle według koncepcji Sokołowskiego, który nadał mu charakter swego rodzaju muzeum kopii i reprodukcji dzieł sztuki.
Zbiory Gabinetu składały się z trzech działów, które w inwentarzach określano jako „Książki i publikacje”, „Odlewy” oraz „Fotografie i ryciny”. Księgozbiór, który w początkowym okresie pochłaniał lwią część corocznej dotacji państwowej, obejmował przede wszystkim wielotomowe publikacje ilustrowane (jak np. Klassischer Bilderschatz Franza von Rebera i Adolfa Bayersdorfera czy Monuments de l’art antique Oliviera Rayeta.), rozmaite albumy i atlasy, a także wielkoformatowe tablice poglądowe, służące do demonstracji w czasie wykładów (np. Säulenordnungen – zestawienia porządków architektonicznych wydawane przez Aloisa Hausera).
Chlubą Gabinetu była kolekcja odlewów gipsowych, niewątpliwie najcenniejsza pod względem materialnym. Jej stworzenie Sokołowski zawdzięczał głównie swemu przyjacielowi i wybitnemu mecenasowi sztuki, hrabiemu Karolowi Lanckorońskiemu (1848–1933). W latach 1881–1906 ofiarował on lub sfinansował zakup co najmniej 115 kopii rzeźb, głównie starożytnych i renesansowych, pochodzących z renomowanych formierni europejskich (m.in. D. Brucciani & Co. w Londynie, odlewnia Muzeów Królewskich w Berlinie, odlewnia Politechniki Monachijskiej i in.). Rozlokowano je początkowo w trzech, a ostatecznie czterech salach Gabinetu: ich środek zajmowały pełnoplastyczne posągi, a na ścianach rozwieszone były reliefy. Uporządkowana zasadniczo chronologicznie, ekspozycja odlewów miała ilustrować dzieje i rozwój plastyki europejskiej. Zbiór uzupełniały nieliczne odlewy z zabytków polskich, pochodzące z zakupów lub darów, m.in. Akademii Umiejętności czy komitetu parafialnego kościoła Mariackiego w Krakowie.
Największy pod względem ilościowym dział „Fotografii i rycin”, oprócz odbitek fotograficznych obejmował także grafikę, rysunki i akwarele. Marian Sokołowski przywiązywał jednakowo dużą wagę do gromadzenia zarówno wysokiej jakości fotografii, jak i rycin; zabiegał m.in. o nabycie kosztownych kopii miedziorytniczych z watykańskich fresków Rafaela czy luksusowych chromolitografii wydawanych przez Arundel Society. Jednak to fotografia była w jego Gabinecie najliczniej reprezentowanym i najintensywniej użytkowanym medium. Na podstawie zachowanych inwentarzy można szacować, że w roku odejścia Sokołowskiego na emeryturę (1910) zbiory liczyły co najmniej 7800 fotografii. Podobnie jak odlewy, pochodziły one przede wszystkim z darów osób prywatnych lub instytucji. Największe zasługi miał tu znów Karol Lanckoroński, który w latach 1883–1912 ofiarował ok. 2800 odbitek, przeważnie dotyczących sztuki włoskiej. Z innych ofiarodawców wspomnieć należy pisarza Juliana Klaczkę (1825–1906), który w testamencie zapisał Gabinetowi ponad 1300 zdjęć, a także samego Sokołowskiego, który przekazał łącznie ok. 900 odbitek. Najważniejszą instytucją wspierającą Gabinet była istniejąca od 1873 r. Komisja Historii Sztuki Akademii Umiejętności w Krakowie. Od 1892 r. jej przewodniczącym był Sokołowski i najprawdopodobniej dzięki jego zabiegom do uniwersyteckich zbiorów regularnie trafiały fotografie lub rysunki, które uprzednio prezentowane były na posiedzeniach Komisji i publikowane w jej „Sprawozdaniach”. Dary te objęły łącznie niemal 2000 fotografii, głównie z zakresu sztuki polskiej. W budowie kolekcji znacznie mniejszą rolę odegrały zakupy z dotacji ministerialnej: w latach 1887–1917 nabyto tą drogą zaledwie ok. 920 zdjęć.
Sposób uporządkowania fotografii opierał się najprawdopodobniej na klasyfikacji według epok, gatunków sztuki i krajów; w obrębie poszczególnych działów obowiązywał zapewne porządek alfabetyczny według nazwisk artystów lub nazw miejscowości. Odbitki, na co dzień przechowywane w szafach lub szufladach, udostępniane były w specjalnie na to przeznaczonej „Sali studiów”, niektóre zaś – odpowiednio dobrane pod względem tematyki – stale wisiały w pomieszczeniach Gabinetu, w sąsiedztwie odlewów rzeźb antycznych.
Mimo ograniczonych środków i dużego uzależnienia od upodobań ofiarodawców, Sokołowskiemu udało się stworzyć stosunkowo bogatą i zróżnicowaną pod względem gatunkowym kolekcję materiałów wizualnych służących do nauczania historii sztuki. Zgodnie z obowiązującym wówczas kanonem, tematyczny punkt ciężkości zbiorów przypadał na antyk i renesans, a reprodukcje dzieł sztuki polskiej – pozyskiwane raczej przypadkowo – stanowiły zdecydowaną mniejszość.
Istotnym momentem w dziejach Gabinetu Historii Sztuki było połączenie go z Gabinetem Archeologicznym, założonym w 1867 r. przez prof. Józefa Łepkowskiego (1826–1894). Zbiory Gabinetu Archeologicznego obejmowały różnorodne „starożytności” (wykopaliska, dzieła sztuki, pamiątki historyczne), książki, ryciny, rysunki i fotografie, pochodzące najczęściej z darów znamienitych polskich kolekcjonerów (m.in. Edwarda Rastawieckiego i Władysława Czartoryskiego). Sokołowski dążył do połączenia Gabinetu Historii Sztuki z Gabinetem Archeologicznym i utworzenia jednego „Instytutu Historii Sztuki i Archeologii”, mającego stać się odrębnym muzeum uniwersyteckim, podległym bezpośrednio senatowi uczelni. W 1893 r. Łepkowski odszedł na emeryturę, a Sokołowski objął tymczasowo opiekę nad zbiorami Gabinetu Archeologicznego. Sprawa została ostatecznie uregulowana decyzją ministerstwa z 1898 r.: utworzono „Połączone Zbiory Historii Sztuki i Archeologii”, których dyrektorem mianowano Sokołowskiego, a jego zastępcą – profesora archeologii Piotra Bieńkowskiego. Formalne połączenie nie oznaczało jednak faktycznego scalenia zbiorów obu gabinetów, które otrzymywały odrębne dotacje i prowadziły własne księgi inwentarzowe. W 1921 r. Gabinet Archeologiczny i Gabinet Historii Sztuki zostały zlikwidowane, a ich zbiory podzielono między cztery nowe jednostki: Seminarium Archeologii Klasycznej, Zakład Archeologii Prehistorycznej, Muzeum Uniwersyteckie Sztuki i Archeologii oraz Zakład Historii Sztuki. Ten ostatni otrzymał książki, fotografie i reprodukcje z zakresu „sztuki ery chrześcijańskiej”, w tym także te, które wcześniej były własnością Gabinetu Archeologicznego; z kolei Zakład Archeologii Klasycznej przejął materiały dotyczące sztuki antycznej z Gabinetu Historii Sztuki. W ten sposób zgromadzony przez Sokołowskiego „aparat naukowy” uległ rozproszeniu. Ta jego część, która trafiła do Zakładu (od 1956 r. Instytutu) Historii Sztuki, znajduje się obecnie w Fototece (fotografie, nieliczne rysunki i ryciny) oraz Bibliotece Instytutu Historii Sztuki UJ (księgozbiór). Natomiast większość zachowanych odlewów gipsowych jest przechowywana w Muzeum UJ.
Żródła:
Bibliografia: