Badania Akademii Umiejętności w Bilczu Złotym, d. pow. Borszczów

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

W XIX w. w majątku Sapiehów w Bilczu Złotym, w dawnym powiecie borszczowskim na terenie dzisiejszej Ukrainy, odkryto dwa stanowiska archeologiczne kultury trypolskiej – jedno w rozległej, wydrążonej w pokładach gipsowych jaskini Werteba, a drugie w pałacowym ogrodzie. Pierwsze badania przeprowadzono w jaskini. Zajął się nimi Adam Honory Kirkor (1819–1886), wileński archeolog, związany w tym okresie swojego życia z Krakowem. W latach 70. XIX wieku, delegowany przez Komisję Archeologiczną krakowskiej Akademii Umiejętności, Kirkor prowadził poszukiwania archeologiczne na terenie Podola i Pokucia. To właśnie w czasie jednej ze swoich wypraw, w 1876 roku, zwiedził fragment jaskini Werteba. Do Bilcza Złotego powrócił dwa lata później, w 1878 roku. Wtedy też podjął pierwsze, niewielkie prace wykopaliskowe. Do rozpoczęcia badań zachęcił go właściciel dóbr bilczańskich, książę Adam Sapieha. Kirkor założył kilka wykopów, dotarł na głębokość 5 m, ale nie udało mu się dotrzeć do dna jaskini. W paru miejscach natrafił natomiast na kostne szczątki ludzkie, a przy nich na fragmenty dużych, glinianych naczyń. Z jego inicjatywy wykreślono wówczas plan części jaskini. Po śmierci Kirkora, badania jaskini kontynuował w latach 1890–1892 – także z ramienia Akademii Umiejętności w Krakowie – Gotfryd Ossowski (1835–1897). Jego pierwsze prace w Bilczu Złotym miały charakter orientacyjny – ich celem było stwierdzenie, czy podjęcie wykopalisk w jaskini Werteba rokuje nadzieje na uzyskanie wyników naukowych. Właścicielem dóbr bilczańskich był wówczas książę Leon Sapieha.

W 1884 roku podczas prac ziemnych w parku pałacowym odkryto stanowisko „Ogród”, czyli pozostałości osady (uznanej początkowo za cmentarzysko). Było to drugie stanowisko kultury trypolskiej w Bilczu Złotym. Badania w parku pałacowym podjęte zostały jednak dopiero w 1889 roku. Do Bilcza Złotego przybył wówczas Edward Pawłowicz (1825–1909), kustosz działającego przy Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie Muzeum im. Książąt Lubomirskich. W trakcie jego prac wydobyto liczne fragmenty naczyń. Dalsze badania na tym stanowisku podjął rok później Gotfryd Ossowski. Towarzyszył mu w nich ówczesny właściciel Bilcza Złotego, Leon Sapieha. Badania w ogrodzie pałacowym kontynuowane były w roku następnym. Ossowski zapoznał się wtedy również z okolicą, a w końcu także przedsięwziął badania w jaskini Werteba. Wykonał też kolejną mapę jaskini. Ostatni sezon jego badań miał miejsce w roku 1892.

Kolejny badacz z ramienia Akademii Umiejętności – Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937) – przybył do Bilcza Złotego na zaproszenie księżnej Teresy z Sanguszków Sapieżyny, już po śmierci jej męża, Leona Sapiehy, a także po śmierci Gotfryda Ossowskiego. Badania rozpoczął w 1898 roku od zapoznania się z wnętrzem jaskini. Demetrykiewicz zaobserwował w północnej części jaskini, na badanym już wcześniej obszarze, korytarze i groty, które nie były zamieszkane przez człowieka w czasach prehistorycznych. Znalazł również ślady ognisk, szkielety ludzkie i kości zwierzęce, a także ceramikę, gliniane figurki przedstawiające postaci ludzkie i zwierzęce, oraz narzędzia krzemienne i kościane. To w czasie tych pierwszych badań znalazł słynną płytkę kościaną z rogami wołu. W 1898 r. prowadził również wykopaliska na stanowisku w ogrodzie pałacowym. Sprostował wtedy błędną teorię Ossowskiego, który pozostałości osady uważał za cmentarzysko grobów ciałopalnych. W czasie pobytu w dobrach książąt Sapiehów wiele czasu poświęcał także na pracę w magazynie, gdzie zajmował się „szczegółowym rozpatrywaniem zabytków” pochodzących z wcześniejszych badań. Pozyskiwane zabytki przechowywane były początkowo w oranżerii pałacowej, zamienionej na ten czas w magazyn i pracownię konserwacji, w której klejono i uzupełniano potłuczone naczynia. W pałacu zorganizowano też małą salę wystawową, w której eksponowano najlepiej zachowane przedmioty. Sama jaskinia również była udostępniona zwiedzającym, a nad wejściem do niej wzniesiony został drewniany budynek.

Kolekcja zabytków archeologicznych z Bilcza Złotego została w 1904 roku ofiarowana przez Teresę Sapieżyna Akademii Umiejętności w Krakowie. Sapieżyna zastrzegła, że miała ona tworzyć w Muzeum odrębny zbiór, osobno skatalogowany i eksponowany w specjalnie na ten cel przeznaczonej sali. Przy ekspozycji miał zostać umieszczony portret Leona Sapiehy oraz upamiętniający ofiarodawców napis: „Zbiór wykopalisk z Bilcza Złotego imienia Książąt Leona i Teresy Sapiehów”.

W latach 1904 i 1906 Demetrykiewicz przyjeżdżał do Bilcza Złotego, aby kontynuować badania, porządkować materiały i przygotowywać je do przekazania do Krakowa. W 1904 roku do Akademii Umiejętności przywieziono pięćdziesiąt skrzyń z zabytkami pochodzącymi głównie z badań Ossowskiego, a w 1907 r. czterdzieści skrzyń z materiałami z badań Kirkora i Demetrykiewicza.

Akademia Umiejętności zobowiązała się do konserwowania zbiorów, które wkrótce po przywiezieniu do Krakowa miały zostać opracowane i opublikowane. Brak pracowników i miejsca w muzeum sprawiły, że zobowiązania te nie zostały wówczas dopełnione. Ta największa i  najwspanialsza kolekcja zabytków kultury trypolskiej w polskich zbiorach została w pełni opracowana naukowo na początku XXI wieku.