Aleksandra Przezdzieckiego i Edwarda Rastawieckiego Wzory sztuki średniowiecznej

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Wzory sztuki średniowiecznej  i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce / Monuments du moyen-age et de la renaissance, dans l’ancienne Pologne depuis les temps les plus recules jusqua la fin du XVII. siècle to monumentalne wydawnictwo poświęcone najwspanialszym dziełom sztuki sakralnej i świeckiej, ważnym dla historii sztuki Europy Wschodniej, związanym z dziejami Polski. Ukazywało się w latach 1853–1869. Jego autorami byli hrabia Aleksander Przezdziecki (1814–1871), znany badacz źródeł historycznych i starożytnik oraz baron Edward Rastawiecki (1805–1874), autor słynnych Słowników malarzy i rytowników polskich, znakomity znawca sztuki, współpracownik Biblioteki Warszawskiej.

Wzory sztuki średniowiecznej… ukazywały się w zeszytach, w wersji dwujęzycznej (po polsku i francusku), z bogatymi ilustracjami wykonanymi techniką chromolitografii, w której każdy kolor na wielobarwnej odbitce uzyskiwany był z innej płyty litograficznej. Ilustracje, wykonane przez cenionych artystów, przygotowywane były do druku początkowo w Paryżu, w pracowni litograficznej Josepha Lemerciera (1803–1887), a następnie w Zakładzie Chromolitograficznym, założonym w Warszawie przez jego ucznia, rysownika, litografa i fotografa Maksymiliana Fajansa (1825–1890). Wydawnictwo objęło trzy serie. Pierwsza, publikowana była w Paryżu i w Warszawie w latach 1853–1855, druga i trzecia natomiast już tylko w Warszawie, w drukarni Józefa Ungra (1817–1874), w latach  1855–1858 i 1860–1869. Pierwsze dwie serie składały się z 48 zeszytów z 97 tablicami chromolitograficznymi. Trzecia, ukazująca się w trudnych – z uwagi na powstanie styczniowe i jego konsekwencje –  czasach, zawierała już tylko 16 zeszytów z 32 chromolitografiami. Zapowiadanych kolejnych ośmiu nie udało się już opublikować.

Wiele pracy wymagało samo wytypowanie przez autorów poszczególnych obiektów, które przechowywane były często w prywatnych lub kościelnych zbiorach, niedostępnych dla publiczności. Część tych artefaktów Przezdziecki wyszukał osobiście podczas swoich licznych podróży i kwerend, prowadzonych w różnych zbiorach, archiwach i bibliotekach. W tych celach wyprawiał się nie tylko na tereny Wielkopolski, Królestwa Polskiego czy Galicji, ale także do Francji, Niemiec czy Italii. Obiekty do kolejnych zeszytów wybierano także podczas organizowanych w Warszawie i Krakowie wystaw starożytności (szczególnie widoczne jest to w trzeciej serii Wzorów…, w której omawiano szereg obiektów prezentowanych na krakowskiej wystawie starożytności).

Autorami większości tekstów byli Aleksander Przezdziecki i Edward Rastawiecki. W trzeciej serii wspomagali ich także inni autorzy – specjaliści od poruszanych zagadnień. Artykuły (czy niekiedy noty) towarzyszące każdej z chromolitografii, zawierały zwykle opis prezentowanego obiektu i jego historię, wiadomość o miejscu przechowywania, a często także dodatkowe informacje. Niekiedy prezentowany obiekt stawał się pretekstem do omówienia szerszego zagadnienia. I tak na przykład ilustracji szesnastowiecznego, kunsztownie wykonanego krzesła towarzyszyło przedstawienie dziejów krakowskiego Bractwa Miłosierdzia, do którego zasobów ów mebel należał.

Po wybraniu poszczególnych obiektów, Przezdziecki i Rastawiecki wysyłali w teren uzdolnionych artystów, powierzając im zadanie wiernego odwzorowania wskazanych dzieł. W ich gronie znajdowali się malarz i rysownik Leon Dembowski (1823–1904), Ludwik Łepkowski (1829–1905), brat Józefa Łepkowskiego, dominikanin Jan Drewaczyński (1826–?), Wojciech Gerson (1831–1907), artysta i pedagog, Walery Eljasz-Radzikowski (1840–1905), malarz i fotograf, popularyzator Tatr i Zakopanego, Karol Balicki (1820–1854), malarz i rysownik, Władysław Łuszczkiewicz (1828–1900) artysta, pedagog, historyk sztuki i konserwator zabytków, Bolesław Podczaszyński (1822–1876), architekt i kolekcjoner starożytności, a w niektórych wypadkach także sam Maksymilian Fajans. W Paryżu dla Wzorów rysunki wykonywali m.in. Charles Rossigneux (1818–1907), architekt i dekorator oraz Albert Racinet (1825–1893), ilustrator dzieł o ceramice, ornamentyce i kostiumach. W Dreźnie pracował Gustaw Adolf Halm (1819–1872), a w Kolonii Georg Osterwald (1803–1884). W 1853 roku Przezdziecki pisał do Rastawieckiego – „Nowe rysunki przybywają. Podczaszynski wykończył łańcuch złoty Zygmunta Augusta, a pracuje nad tarczą turkusami nabijaną (…). Potem przejdzie do ślicznej zbrojowni Gen. Krasiński[ego]. W Krakowie młodzi artyści nasi wyczerpują Skarbiec, Żebrawski miał przygotować pracę około Ołtarza P[anny] Maryi. Latem który z nich pojedzie do Gniezna i do Trzemeszna. W Królestwie są jeszcze do rysowania rzeczy w Wiślicy, Łęczycy, Słabnicy, Piotrawinie, Bodzęcinie, Kaliszu, itd. Nie zapominam o Wiedniu, Moskwie i Petersburgu”.

Wśród opisanych i odwzorowanych dzieł sztuki znalazły się obrazy (wyobrażenia świętych, portrety), fragmenty polichromii, wyroby złotnicze (kielichy, relikwiarze), wytwory rzemiosła artystycznego (kufle, flasze, puchary, meble), uzbrojenie, pamiątki związane z poszczególnymi osobami (tu na przykład czaszka królowej Ryksy, czyli Rychezy Lotaryńskiej, żony Mieszka II, z katedry w Kolonii), dzieła sztuki kamieniarskiej (grobowiec Bolesława Śmiałego w kościele w Ossiach na terenie Karyntii, nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w katedrze krakowskiej), obiekty związane z urzędami (laska sądowa miasta Kurzelowa), z Uniwersytetem Jagiellońskim (berła Akademii Krakowskiej), zabytki cechowe (puchar krakowskiego cechu kapeluszników), a w końcu także zabytki archeologiczne (posąg Światowida, ceramika pradziejowa, artefakty z brązu). Łącznie ponad 130 rozmaitych obiektów, pochodzących nie tylko ze zbiorów z terenów wschodniej Europy, ale także z kolekcji przechowywanych w Paryżu, Wiedniu i Dreźnie.

Przezdziecki i Rastawiecki od samego początku chcieli, by ich monumentalne dzieło miało zasięg ogólnoeuropejski, publikowali je więc w dwóch językach – po polsku i po francusku. Ich cel został osiągnięty. Kolejne zeszyty trafiały do badaczy w całej Europie, a słowa zachęty i wyrazy uznania napływały do nich od członków towarzystw naukowych, a nawet od władców państw europejskich. Przezdziecki i Rastawiecki dzięki temu wydawnictwu zostali przyjęci do królewskiego Towarzystwa Starożytników Północy w Kopenhadze, a także do rosyjskich towarzystw naukowych. W 1858 Przezdziecki relacjonował ze stolicy Królestwa Prus: „(…) muszę donieść o wielkim sukcesie Wzorów w Berlinie. Przez Radziwiłłów ofiarowałem był piękny egzemplarz oprawny (…) Księciu Rejentowi. Księżna, która zna się bardzo na wszystkim, co jest piękne, była w zachwyceniu. Przedwczoraj zaproszony byłem na obiad do Księcia Rejenta. On sam i Księżna nie znajdowali dość pochwał nad wyborem i wykonaniem tablic. W liczbie zaproszonych osób (oprócz księcia Bogusława Radziwiłła, z którym przyjechałem) był Alexander Humboldt (…). On także bardzo podziwiał i wychwalał Wzory. Ale najwięcej unosił się nad niemi teraźniejszy Prezes Rady Ministrów Książę Hohenzollern Sigmaringen, który posiada piękny zbiór starożytności średniowiecznych i sam myśli o wydaniu dzieła w podobnym rodzaju. Słowem Wzory weszły w modę (…)”. Rok później nie mniejszą przychylność okazał autorom Wzorów władca Rosji, car Aleksander II. Wyraził on zgodę na udostępnienie im zbiorów przechowywanych w Moskwie i w zbrojowni cesarskiej w Czarnym Siole oraz  opublikowanie wybranych tam obiektów. Niestety plany odwzorowywania i publikowania z tych zasobów zostały zniweczone przez wybuch powstania styczniowego.