Albumy portretów polskich królów i sławnych Polaków

This entry is only available in Polish. For the sake of viewer convenience, the content is shown below in the alternative language. You may click the link to switch the active language.

Od czasów starożytnych żywoty sławnych postaci cieszyły się niegasnącą popularnością. W renesansie zaczęto tego typu publikacje ozdabiać portretami, a wydawanie biogramów sławnych osób (wojskowych, badaczy, literatów, artystów) szczególnie rozpowszechniło się w epoce Oświecenia, by wymienić tu tylko słownik biograficzny („Biographie universelle”) encyklopedysty François-Xavier’a de Feller’a. Cechą charakterystyczną tych wydawnictw było ujęcie uniwersalne i próby stworzenia panteonu wielkich postaci, ważnych dla historii całego świata.

Zainteresowanie biografiami i wizerunkami sławnych ludzi objawiło się w XIX wieku:

• w wydawnictwach albumowych, w których portrety uzupełniano krótkimi biogramami postaci;
• w czasopismach ilustrowanych, w których pojawiały się ilustrowane portretami informacje o znanych postaciach historycznych i współczesnych,
• w kolekcjonerstwie portretów ważnych postaci, w drugiej połowie stulecia w formie albumów z fotografiami w formacie carte de visite, zaś na początku XX wieku w zbieraniu fotografii znanych ludzi, dołączanych do różnego rodzaju produktów komercyjnych (tytoniu, czekolad, wina, perfum).

W XIX wieku zaczęły pojawiać się wydawnictwa dotyczące postaci ważnych dla historii, kultury czy rozwoju konkretnego państwa. We Francji była to znana seria „Galerie françoise, ou portraits des hommes et des femmes célèbres qui ont paru en France…”, wydawana od 1771 r. przez Jean-Baptiste’a Collet de Messine’a i Jeana Bernarda Restout, w Anglii zaś tomy „Portraits of Illustrious Personages of Great Britain…”, wydawane przez Edmunda Lodge’a od 1823 roku.

Wydawnictwa te zaczęły koncentrować się na dwóch tematach: portretach ważnych postaci historycznych (w tym przede wszystkim głów koronowanych) oraz wizerunkach istotnych osobistości współczesnych.

W 1856 roku otwarto pierwsze muzeum poświęcone kolekcji wizerunków sławnych postaci – National Portrait Gallery w Londynie. Jego celem było kolekcjonowanie portretów ważnych i znanych Brytyjczyków.

Początek XIX wieku zaowocował na ziemiach polskich pierwszymi inicjatywami publikacji wizerunków sławnych Polaków. W pierwszej kolejności wydawcy skupili się na bohaterach z niedawnej przeszłości – ostatnich lat przedrozbiorowych oraz okresu wojen napoleońskich.

Aleksander Chodkiewicz we współpracy z litografem Walentym Śliwickim wydawali w latach 1820–1830 „Portrety wsławionych Polaków”, czyli 30 wizerunków znanych postaci z czasów panowania Stanisława Augusta, z kolei w Poznaniu Karol Antoni Simon „Zbiór wizerunków wsławionych w ostatnich latach Polaków” (1829), zaś Wiktor Kurnatowski wydał „Zbiór portretów bohaterów narodowych i legionistów polskich” (1843).

Dużą starannością wykonania wyróżniało się przedsięwzięcie Maksymiliana Fajansa, który w latach 1851–1862 wydał serię czternastu zeszytów z 56 litografowanymi portretami współczesnych polskich filozofów, historyków, pisarzy, malarzy, poetów i muzyków. Pod każdym z wizerunków znajdowało się również faksymile podpisu przedstawionej postaci, co nawiązywało do znanych zachodnich publikacji portretów np. „The Historical Gallery of celebrated men of every age and nation” Roberta Huisha.

Choć tradycja wydawnictw portretów władców sięga w Polsce czasów renesansu, najważniejszym odniesieniem dla XIX-wiecznych wydawców były inicjatywy ostatniego króla – Stanisława Augusta. W przebudowanym za jego panowania Pokoju Marmurowym na Zamku Królewskim znalazła się galeria portretów królów polskich pędzla nadwornego królewskiego malarza Marcello Bacciarellego. Portrety jego autorstwa rozpowszechniono w XIX wieku za pomocą litograficznych albumów.

Rysunki takie sporządził Jan Feliks Piwarski. Ostatnie litografie na ich podstawie ukazały się w 1862 roku i wówczas można było złożyć album pt. „Galeria królów polskich istniejąca za czasów Stanisława Augusta w zamku Warszawskim…” Portrety Bacciarellego wykorzystał również Józef Kośmiński, wydając „Portrety królów polskich i ludzi sławnych, z opisem krótkim ich życia…” (1829) z litografiami Ludwika Horwarta.

W tym samym czasie ukazała się także bardzo popularna „Galeria Królów Polskich” (1857–1860) z litografiami wg rysunków Aleksandra Lessera i tekstem Juliana Bartoszewicza. Wydawca albumu Adolf Pecq zachęcony sukcesem publikacji wypuścił również serię „Galeria Hetmanów Koronnych i Litewskich” według rysunków Wojciecha Gersona, a także „Arcybiskupi Gnieźnieńscy i Prymasi” (z litografiami na podstawie portretów z tzw. Galerii Łowickiej – kolekcji Ignacego Krasickiego).

Kolejne cykle portretów, w których fizjonomie portretowanych wzorowano często na poprzednich wydawnictwach lub sięgano do źródeł ikonograficznych (nagrobków, monet i medali) przyczyniły się do ugruntowania narodowego panteonu: królów, hetmanów, bohaterów XIX-wiecznych. Jedną z ostatnich, a jednocześnie do dziś najbardziej rozpoznawalną publikacją, był cykl czterdziestu czterech czarno-białych rysunków zebranych w albumie „Poczet królów polskich” Jana Matejki (wykonany na zamówienie austriackiego wydawcy Maurycego Perlesa w latach 1890–1892).

Publikacja Matejki wyróżniała się szczegółowymi studiami historycznymi i ikonograficznymi, jakie w trakcie przygotowań podjął autor. Za jego sprawą atrybuty o dużym znaczeniu symbolicznym utrwaliły się w wyobraźni zbiorowej. Bolesława Chrobrego Matejko przedstawił w niewysokiej koronie na głowie, będącą uproszczoną wersją tzw. Korony Chrobrego. Jej wizerunek sporządził w 1795 roku Józef Krzysztof Werner, sama zaś korona została zabrana przez wojska pruskie ze skarbca wawelskiego w 1795 roku i w 1809 roku wraz z innymi insygniami władców polskich uległa zniszczeniu.

Pierwszym władcom Polski, których rysy twarzy nie zachowały się w żadnych źródłach ikonograficznych, artyści wyrysowali fizjonomie wyobrażone. Antoni Ziemięcki w litografiach wydawanych nakładem Franciszka Daziaro, drukowanych w sławnym paryskim zakładzie Lemerciera, oparł się na rysach Bolesława Chrobrego, przedstawionych na pomniku pierwszych Piastów w tzw. Złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej. Rzeźba wykonana przez berlińskiego artystę Daniela Raucha na zlecenie wielkopolskiego mecenasa Edwarda Raczyńskiego od początku wzbudzała emocje publiczności za sprawą „słowiańskości” rysów twarzy przedstawionych władców. Rysując fizjonomię Mieszka I, również Jan Matejko podkreślał jego wschodnie oblicze, pisząc: „twarz jego nie ma jeszcze rysu polskiego, bo był to dopiero zawiązek kraju, a więc król ma twarz wschodnią, ogólnie słowiańską, z odcieniem jeszcze pogańskiego życia, które niedawno porzucił”.

Popularność albumów sprawiła, że na rynku znalazły się również miniaturowe komplety z fotograficznymi reprodukcjami litografii albumowych, później pocztówki. Jednocześnie swoje prace artyści i litografowie udostępniali również w poczytnych czasopismach ilustrowanych.

Dużym sukcesem cieszyły się wydawnictwa, w których łączono wizerunki królewskie z najpopularniejszymi bohaterami współczesnymi. Obok władców w albumie można było znaleźć portret Tadeusza Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego czy Adama Mickiewicza. Tym samym budowano łączność pomiędzy czasami historycznymi państwa polskiego a współczesnością, ugruntowując pozycję nowych bohaterów narodowych.

Przykładami takich były: „Atlas 300 portretów zasłużonych w Narodzie Polaków i Polek” (1860) Wojciecha Szymanowskiego oraz seria „Wizerunki królów i wybitnych Polaków”. Litografie do niej wg rysunków Antoniego Ziemięckiego wykonano w sławnym zakładzie Rose-Josepha Lemerciera w Paryżu na zlecenie rosyjskiego wydawcy, aktywnego na rynku warszawskim, Franciszka Dazziaro.